I. Dünya Savaşı’nın ortalarındayız. Kafkas Cephesi kritik bir durumda. Muş ve Bitlis düşman işgali altında. Van-Bingöl bölgelerindeki zayıf müfrezelerin takviyeleri gerekli. Başkomutanlık, Rus ordularının daha çok ilerleyerek Diyarbakır ve çevresini almalarını önlemek, Rus Cephesi’nin sol kanadına saldırarak Erzurum’u geri almak düşüncesiyle Trakya’da bulunan 2. Ordu’nun Doğu Cephesi’ne şevkini kararlaştırır. Bu ordunun komutanı Ahmet izzet Paşa’dır. 16. Kolordu da bu orduya bağlanır ve komutanlığına Çanakkale savaşları kahramanı Albay Mustafa Kemal atanarak Kafkas Cephesi’ne hareket emri verilir.1
Albay Mustafa Kemal, Çanakkale dönüşü bir süre İstanbul’da kalmış, sonra bazı işlerini yoluna koymak için Sofya’ya gitmiştir. Bu sırada, Çanakkale’den Edirne’ye dinlenmek üzere gönderilen 16. Kolordu’nun komutanlığına atandığına dair 10 Mart 1916 tarihli Başkomutanlık emrini alır.2 15 Mart 1916’da Karaağaç’a gelerek görevine başlar. 24 Mart 1916’da Mardin’e gelir. Belediye Başkanı Kömürcü Hıdır Çelebi’nin evinde misafir edilir.3 27 Mart 1916 günü Diyarbakır’a varır. Bu arada tuğgeneralliğe terfi eder.4
Bu tarihlerde Ahmet İzzet Paşa’nın komutasındaki 2. Ordu Karargâhı henüz Keşan’da bulunuyordu. Mustafa Kemal Paşa’ya 2. Ordu Karargâhı Diyarbakır’a gelinceye kadar kolordusuna ait gerekli talimatı, 3. Ordu Komutanı Vehip Paşa’dan alması, Başkumandanlık Vekâleti’nce buyrulmuştu. Kısa bir sürede cephe durumunu inceleyen Mustafa Kemal Paşa, almak istediği tedbirleri 3. Ordu Komutanlığı’na şu şifre ile bildirir:
“III. Ordu Kumandanlığına
1- 17. Piyade Alayını Kulp bölgesinde ve Kozma gediklerini kuzeyden korumak maksadıyla kullanacağım. Bu maksatla Diyarbekir’e ilk ulasan taburu Hazro üzerinden dün hareket ettirdim. Bir tabur bugün, diğer tabur dayarın ayni istikamete hareket edecektir.
2- 5’inci Tümen, Bitlis cephesindeki Surem-Mergek hattında düşmanı tazyik etmektedir. Kozma gedikleri karşısında 24 Mart 332’de faaliyet gösteren üç piyade taburundan ibaret düşman kuvvetlerinin zikredilen tarikte sizlerle ciddî teşebbüste bulunmamış ve Musalla karşısında düşman faaliyeti görülmemiş olması Muş batısında bulunan düşman kuvvetlerinden bir kısmının Bitlis’e hareket ettirilmiş olması ihtimali vardır. Bu hususun anlaşılması için gerek 5’inci Tümen ve gerekse Bingöl müfrezesi genel cephesi boyunca kati tedbirlerin alınmasını emrettim.
3- Bunun üzerine 5’inci Tümenin başladığı taarruzunu kati neticeye ulaştırması için lüzum görürsem1/2Nisan akşamı Hazro’ya yetişecek olan 17 ‘inci Alayı şimdilik Kulp bölgesinde bulunduracağım.
4- Kolordu karargâhı ve kolordu süvari bölüğü bugün Diyarbekir’e ulaşmış bulunuyor.
5- Ben Nisanın birinci Cuma günü 5’inci Tümen nezdine hareket edeceğim. 12 Nisan 332 sabahından itibaren emirlerinizin zikredilen yere telgraf merkezi vasıtasıyla verilmesi istirham olunur. Silvan’dan sonra hangi telgraf merkezinde bulunacağımı ayrıca arz edeceğim.
16. Kolordu Kumandanı
Mustafa Kemal” 5
Sason ve Mutki bölgelerinde bulunan milis kuvvetleri için de ilgililere şu talimatı verir:
“I- Mutki bölgesindeki milisler, Hacı Musa Bej kumandasında olarak, Kerp-Bitlis istikameti ile Tatvan’ın batısında Korsuvak – Höyükşiyan – Kepişan – Ezgirt istikametinde Mutki bölgesi içerisinde ilerlemeye çalışacak, düşman çete ve kuvvetlerine karşı adı geçen istikametleri örtmek ve korumakla beraber düşmanın geri atılmasına çalışacaktır. Her fırsattan faydalanarak Bitlis ve Muş ovalarına doğru sarkan düşman taciz edilecektir. Hacı Musa Bey, 5’inci Tümenin Duhan Boğazı ‘nın batısında bulunan kuvvetleriyle aralıksız olarak irtibatta bulunacak ve Bitlis’e karşı yapılacak harekâta katılacaktır.
2- Sason bölgesinde bulunan milis ve gönüllüler, Mahbuban ve Tabuk üzerlerinden Sason’a gelen istikametleri koruyacaktır. Ayrıca düşman çetelerini geri atmaya ve Bitlis-Muş ulaştırma hattı üzerine doğru ilerleyerek düşmanı taciz etmeye çalışacaklardır. Bu bölgedeki gönüllüler reislerinin emir ve komutasında bulunacaklardır. Sason Askerlik Şube Başkam müfrezelerimizin harekâtını düzenlemek ve maksada göre sevk ve idare etmek hususunda emir ve talimat vermek ve Sason bölgesinin korunması hususunda gereken askerî tedbirleri almakla görevlidir.
3- Mutki ve Sason bölgelerindeki müfrezeler, 5’inci Tümen Komutanı’nın emrinde olup, her hususta gereken emri kendisinden alacaklardır.
4- Mahallindeki en büyük mülkiye memurları dahi, müfrezelerimizin ihtiyacını sağlamak ve halkın moralini yüksek tutmak hususunda birliklerle işbirliği yapacaklardır.
5- Bu talimat, Bitlis Vilâyetine, 5’inci Tümen Komutanlığı’na, Sason Kaymakamlığı’na, Sason Askerlik Şubesi Başkanlığı’na ve Şin Müfreze Komutanlığı’na gönderilmiştir. 6 Nisan 1916.
16. Kolordu Kumandanı
M. Kemal” 6
Henüz Diyarbakır’a hareket etmemiş bulunan 2. Ordu Komutanlığı’-na gönderdiği 10 nisan 1916 günlü raporda, cephe durumu ve alınan tedbirler hakkında şu bilgiler vardır:
“I.
