FİİLLERDE KİP
Bir fiilin zaman ve anlam özelliklerine göre farklı eklerle değişik biçimlere girmesine fiillerde kip denir.
Türkçede fiil kipleri genel olarak iki grupta incelenir:
1. Haber (Bildirme) Kipleri
2. Dilek (Tasarlama) Kipleri
1. HABER (BİLDİRME) KİPLERİ
Bir fiilin çekiminde kesin olarak zaman bildiren fiil kiplerine haber kipleri denir. Bir İşin, oluşun ya da durumun hangi zamanda yapıldığını anlatan fiil kipleridir. Buna göre fiil kiplerini beş grupta inceleyebiliriz:
a) Şimdiki Zaman Kipi:
Eki -(i)yor'dur. İş ile anlatışın aynı anda yapıldığını bildirir. Geçmişten süregelen durumları da anlatır:
Misafirler için yemek hazırlıyorum.
Üç
yıldır bu işyerinde çalışıyorum.
b) Gelecek Zaman Kipi:
Eki -acak, -ecek'tir. İşin anlatıştan sonra yapılacağını bildirir:
Sınav bir ay sonra yapılacak.
Yarınki maça o da gidecek.
c) Geniş Zaman Kipi:
Eki -r (-ar, -er, -ır, -ir)'dir. İşin herhangi bir zamanda yapılabileceğini anlatır. "Her" anlamını ifade eder. Genel gerçekleri anlatır.
Akşamları bir bardak süt içer.
(her akşam)
Dünya, Güneş'in etrafında döner.
(her zaman)
d) Görülen Geçmiş Zaman Kipi:
Eki, -dı, -di (-ti, -ti)'dir. işin anlatıştan önce yapıldığını anlatır. Bu kiple çekimlenen eylemleri anlatıcı ya kendisi yapmıştır ya da eylemin gerçekleşmesine tanık olmuştur:
Dünkü konsere o da gitti.
Güzel bir araba aldım.
e) Duyulan Geçmiş Zaman Kipi:
Eki, -mış, -miş (-muş, -müş)'tir. İşin anlatıştan önce yapıldığını başkasından duyma şeklinde anlatır:
Onlar, üç yıl önce buraya yerleşmiş.
Dünkü kazada üç kişi yaralanmış.
"-miş" eki, her zaman başkasından duyulma anlamı taşımayabilir:
Genç yaşta saçların ağarmış.
(Görülen, şahit olunan bir durumu anlatmaktadır.)
Yorgunluktan olacak, uyuyakalmışım.
(Sonradan farkına varılan bir durumu anlatmaktadır.)
ÖRNEK - 2 (ÖYS - 1987):
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, fiile eklenen -mış, -miş, -muş eki cümleye "başkasından duyulma, aktarılma" anlamı katmaktadır?
A) Az ışıkta okuyorsun gözlerin kanlanmış.
B) Çok yorulmuşsun dinlenmen gerek.
C) Soğuktan dudakların çatlamış; biraz krem sür.
D) Ayşe dün sinemaya gitmiş; ama filmi beğenmemiş.
E) Pasta güzel olmuş; biraz daha alabilir miyim?
ÇÖZÜM :
-mış ekinin asıl işlevi "başkasından duyulma, aktarılma"dır. A'da gözün kanlanmış olduğuna, C'de dudakların çatlamış olduğuna bizzat şahit olunmuştur. B'de yorgunluk, kişinin halinden anlaşılmaktadır. E'de pasta tadıldıktan sonra durum öznel olarak anlatılmaktadır. Ancak D'de Ayşe'nin sinemaya gittiği başkasından duyulmuş, aktarılmıştır.
Doğru cevap (D) seçeneğidir.
2. DİLEK (TASARLAMA) KİPLERİ
Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Bu tür fiil kiplerini dört şekilde inceleyebiliriz :
a) Gereklilik Kipi: Eki, -malı, -meli'dir. Eylemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir. Bazen cümleye ihtimal anlamı da katar:
Bu kitabı bir ay içinde bitirmeliyim.
(Gereklilik anlamı vardır.)
Bu saatte işten çıkmış olmalı.
(İhtimal anlamı vardır.)
ÖRNEK-3 (ÖSS-1992):
Aşağıdaki dizelerin hangisinde yüklem gereklilik kipindedir?
A) Çınar yeşili sundurmamda Bakmalıyım ayçiçeği tarlasına
B) Akça kavaklar ıslanırken Örter bizi güz ananın yaprakları
C) İşte duruyor bir çocuk Mürdüm eriği gözleriyle
D) Bir yüce dağdan bir yüce dağa Dikmişim ışıklı direklerimi
E) Kırmızı alıç boncuğunu Alıp dizdim sevginin ipliğine
ÇÖZÜM:
Gereklilik kipi, fiile eklenen "-malı, -meli" ekiyle çekimlenir. B seçeneğinde yüklem "örter" geniş zaman, C seçeneğinde yüklem "duruyor" şimdiki zaman, D seçeneğinde yüklem "dikmişim" duyulan geçmiş zaman ve E seçeneğinde yüklem "dizdim" görülen geçmiş zaman ile çekimlenmiş-tir. A seçeneğinde ise "bakmalıyım" gereklilik kipiyle çekimlenmiş yüklemdir.
Doğru cevap (A) seçeneğidir.
b) Dilek - Şart Kipi:
Eki, -sa, -se'dir. Bazen koşul, bazen de dilek anlamıyla çekimlenir:
Çocuk erken uyuşa da çıksak. (Koşul)
Bugün gelmese yarın gelse. (Dilek)
c) İstek Kipi:
Eki, -a, -e'dir. Cümleye istek anlamı katar:
Bu yaz Karadeniz'e gidelim.
ÖRNEK - 4 (ÖYS - 1986):
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylem, istek kipindedir?
A) Yarın sabah erken kalk.
B) Ödevlerinizi zamanında yapınız.
C) Bugün İngilizce çalışalım.
D) Bu güzel havada biraz yürümeliyim.
E) Yarın öğleden .sonra bize gelsin.
ÇÖZÜM:
istek kipi, fiile "-a, -e" eki getirilerek çekimlenir. Buna göre, A seçeneğinde, "kalk", B seçeneğinde "yapınız", E seçeneğinde "gelsin" eylemleri emir kipiyle, D seçeneğinde "yürümeliyim" eylemi
gereklilik kipiyle çekimlenmiştir. C seçeneğindeki "çalışalım" eylemi ise istek kipiyle çekimlenmiştir.
Doğru cevap (C) seçeneğidir.
d) Emir Kipi: Kip eki yoktur. Eylemin yapılmasını buyruk şeklinde bildiren eylem kipidir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur.
BU OLURSA KULLAN:::
