ASİT FİİLLER
Yapım eki almamış fiillerdir.
Yazar, bütün klasikleri lise yıllarında okumuş.
Dışarıda yağmur bardaktan boşanırcasına yağıyordu.
TÜREMİŞ FİİLLER
Yapım eki almış fiillerdir.
Okulumuzun başarısı hepimizi sevindirdi.
İnsanları ürettikleri eserler yaşatır.
BİRLEŞİK FİİL
Birden fazla sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu fiillerdir. Birleşik fiiller oluşturulma biçimlerine göre üçe ayrılır.
a) Yardımcı Eylemle Yapılan Birleşik Fiil
İsim soylu bir sözcüğün yardımcı bir fiille (olmak, etmek, eylemek, kılmak, buyurmak) bir araya gelerek oluşturduğu birleşik fiildir.
Günümüzde daha çok “etmek” ve “olmak” yardımcı fiilleri kullanılmaktadır.
Soğuklardan hasta oldu.
Tanıştığımıza memnun oldum.
Onlar bize yardım etti.
Bu olay hepimizi mutlu etti.
Buz ziyaretinizle bizi bahtiyar kıldınız.
UYARI: Bazı yabancı asıllı sözcüklerle bu tür birleşik fiil yapıldığında ses düşmesi veya ses türemesi görülür. Bu birleşik fiiller bitişik yazılır.
Emir etmek > emretmek (ses düşmesi)
Kayıp olmak > kaybolmak (ses düşmesi)
His etmek > hissetmek (ses türemesi)
Af etmek > affetmek (ses türemesi)
UYARI: Bazı durumlarda “olmak” ve “etmek” yardımcı fiil değil, asıl fiil olarak kullanılır.
Bu arsa ne kadar eder?
Henüz akşam olmadı.
Sokakta kavga olmuş.
b) Kurallı Birleşik Fiil
İki fiilin belli kurallarla bir araya gelmesiyle oluşur.
1. Yeterlik Fiili (fiil+ebilmek)
Cümleye bir işi yapabilme, bir işi yapmaya gücü yetme anlamı katar.
Sen, bu valizi tek başına yukarı çıkarabilirsin.
Bu soruyu rahatlıkla çözebilirsin.
UYARI: Yeterlik fiilinin olumsuzunda “ebilmek” kalıbının “-bil” bölümü düşer.
Yazabilmek > yazamamak
(yazabilmemek değil)
Çocuk çantayı zorla taşıyabildi.
Çocuk çantayı taşıyamadı.
Çocuk çantayı taşımadı.
Bu cümlelerden birincisinde “taşıyabildi” eylemi yeterlik fiilinin olumlu kullanımıdır. İkinci cümledeki “taşıyamadı” fiili, yeterlik fiilinin olumsuz kullanımıdır. Üçüncü cümledeki “taşımadı” fiili ise “taşımak” fiilinin olumsuz kullanımıdır ve birleşik fiil değildir.
UYARI: Yeterlik fiilinin bazı kullanımları, yeterlik değil olasılık anlamı taşır. Olasılık anlamının olumsuz kullanımında da “bilmek” fiilinin düşmediği görülür.
Onlar, yarın Ankara’ya gidebilir.
Onlar, yarın Ankara’ya gitmeyebilir.
2. Tezlik Fiili (fiil+ivermek)
Cümlede bildirilen fiilin acele, çabuk bir biçimde gerçekleştiğini ifade eder.
Bir gün içinde bütün işleri bitiriverdi.
Yarına kadar bu ödevleri de yazıver.
Dün gece elektrikler kesiliverdi.
Çocuklar bugün de oynamayıversin.
3. Yaklaşma Fiili (fiil+eyazmak)
Cümlede bildirilen fiilin gerçekleşmeye yaklaştığını ama gerçekleşmediğini ifade eder. Yani cümleye “az kalsın”, “neredeyse” anlamı katar. Yaklaşma birleşik fiili günümüz Türkçesinde sık kullanılmamaktadır.
Elindeki vazo düşeyazdı.
Geçen haftaki kazada bütün ailesi öleyazdı.
4. Sürerlik Fiili (fiil+ekalmak, edurmak, egelmek)
Cümlede bildirilen fiilin devamlı bir şekilde yapılmakta olduğunu ifade eder.
Bu alışkanlıkları bu yaşına kadar süregelmiş.
Siz evde bekleyedurun, birazdan çıkarız.
Küçük çocuk, ablasının arkasından bakakaldı.
c) Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiil
Bir veya birden fazla ismin bir fiille bir araya gelmesiyle oluşan birleşik fiildir. Bu birleşik fiillerde bulunan fiiller gerçek anlamından uzaklaşır, diğer sözcüklerde kaynaşarak yeni bir fiili karşılar.
Arkadaşım öğretmenden söz istedi.
Bu cümlede “istemek” fiili tek başına bir eylemi karşılamamaktadır. Yanındaki “söz” sözcüğüyle birlikte anlamca kaynaşıp “konuşmak için izin almak” anlamında bir fiili karşılamaktadır. Bu yüzden bu cümledeki fiil “söz istemek” fiilidir.
Onların bu işi yapamayacağını ileri sürdü.
Çok koşuşturduğundan yorgun düştü.
Senin için her şeyi göze alırım.
Hoş gör-, karar ver-, göz at-, dil dök-
Ø Deyim halinde olanlar da vardır.
